Từ ngày 1/7/2025, Luật Bảo hiểm xã hội (BHXH) 2024 (số 41/2024/QH15) chính thức có hiệu lực, mang đến hàng loạt thay đổi đột phá về chế độ thai sản, mở rộng quyền lợi và tạo điều kiện thuận lợi hơn cho người lao động. Với việc tăng thời gian nghỉ, nới lỏng điều kiện hưởng, và bổ sung hỗ trợ tài chính, các quy định mới không chỉ bảo vệ sức khỏe cho lao động nữ mà còn đảm bảo công bằng cho lao động nam và những nhóm đối tượng đặc thù.

Ảnh minh hoạ

Một trong những điểm sáng của Luật BHXH 2024 là mở rộng đối tượng được hưởng chế độ thai sản. Theo Điều 49, không chỉ người lao động có hợp đồng từ 1 tháng trở lên (giảm từ 3 tháng so với trước đây) được tham gia BHXH bắt buộc, mà các nhóm như chủ hộ kinh doanh, lao động nước ngoài (hợp đồng từ 12 tháng), và người hoạt động không chuyên trách ở xã, thôn, tổ dân phố cũng được thụ hưởng.

Đặc biệt, người tham gia BHXH tự nguyện lần đầu tiên được hưởng chế độ thai sản, đánh dấu bước tiến trong việc đảm bảo an sinh xã hội toàn dân.

Luật cũng bổ sung các trường hợp được hưởng chế độ thai sản (Điều 50). Lao động nữ mang thai hộ, điều trị vô sinh trước khi sinh, hoặc phá thai (bao gồm cả phá thai ngoài ý muốn) đều được hỗ trợ.

Điều kiện hưởng cũng được nới lỏng: Lao động nữ sinh con chỉ cần đóng BHXH từ 6 tháng trở lên trong 24 tháng trước khi sinh (thay vì 12 tháng như trước), giúp nhiều người dễ dàng tiếp cận quyền lợi hơn.

Ảnh minh hoạ

Luật BHXH 2024 mang đến sự hỗ trợ thiết thực cho lao động nữ mang thai. Theo Điều 51, số lần nghỉ khám thai được giữ nguyên (tối đa 5 lần), nhưng thời gian mỗi lần tăng lên 2 ngày (so với 1 ngày trước đây).

Trong trường hợp thai gặp vấn đề, thời gian nghỉ cũng được điều chỉnh rõ ràng hơn (Điều 52). Lao động nữ sảy thai, phá thai, hoặc thai chết lưu từ 13 đến dưới 22 tuần tuổi được nghỉ 40 ngày, còn từ 22 tuần tuổi trở lên được nghỉ 50 ngày.

Chế độ thai sản theo Luật BHXH 2024 không chỉ tăng thời gian nghỉ mà còn nâng mức hỗ trợ tài chính. Theo Điều 60, các khoản trợ cấp được tính dựa trên mức tham chiếu thay vì mức lương cơ sở, phản ánh cải cách tiền lương từ năm 2025. Cụ thể:

Trợ cấp một lần khi sinh con hoặc nhận con nuôi: Bằng 2 lần mức tham chiếu.

Trợ cấp dưỡng sức sau sinh: Mỗi ngày nghỉ được hưởng 30% mức tham chiếu.

Chế độ thai sản chính: Lao động nữ sinh con được hưởng 100% mức bình quân tiền lương tháng đóng BHXH của 6 tháng trước khi nghỉ trong 6 tháng (7 tháng nếu sinh đôi trở lên).

Đặc biệt, người tham gia BHXH tự nguyện được hưởng trợ cấp thai sản 2 triệu đồng cho mỗi con sinh ra hoặc mỗi thai từ 22 tuần tuổi trở lên bị chết trong tử cung/chuyển dạ, do ngân sách nhà nước chi trả (Điều 94). Quy định này mở ra cơ hội cho lao động tự do, nông dân, hoặc người nghỉ việc từ khu vực nhà nước tiếp cận quyền lợi thai sản.

Luật BHXH 2024 cũng chú trọng đến lao động nam, đảm bảo quyền lợi công bằng hơn. Theo Điều 59, lao động nam có vợ sinh con được nghỉ trong 60 ngày đầu sau sinh để chăm sóc vợ và con, với thời gian cụ thể từ 5-14 ngày tùy phương pháp sinh (tăng từ 30 ngày trước đây). Mức hưởng là 100% mức bình quân tiền lương tháng đóng BHXH của 6 tháng trước, chia cho 24 ngày, nhân với số ngày nghỉ. Quy định này không chỉ hỗ trợ tài chính mà còn khuyến khích sự chia sẻ trách nhiệm gia đình.

Để hiểu rõ hơn về cách áp dụng chế độ thai sản, hãy xem xét trường hợp của chị Trần Thị Lan, 30 tuổi, nhân viên văn phòng tại một công ty tư nhân ở Hà Nội. Chị Lan tham gia BHXH bắt buộc từ tháng 1/2020, với mức lương bình quân 6 tháng trước khi nghỉ (tháng 2/2025 đến tháng 7/2025) là 12 triệu đồng/tháng. Chị dự kiến sinh con vào ngày 15/8/2025 (sinh thường, một con).

Quá trình tham gia BHXH: Chị Lan đóng BHXH liên tục 5 năm 8 tháng, đáp ứng điều kiện 6 tháng trong 12 tháng trước khi sinh (tháng 8/2024 đến tháng 7/2025).

* Trợ cấp những ngày nghỉ việc đi khám thai

- Theo Điều 51 Luật Bảo hiểm xã hội 2024 quy định về thời gian nghỉ việc hưởng chế độ thai sản khi khám thai như sau:

+ Lao động nữ mang thai được nghỉ việc hưởng chế độ thai sản để đi khám thai tối đa 05 lần, mỗi lần không quá 02 ngày, không kể ngày nghỉ lễ, Tết, ngày nghỉ hằng tuần.

- Mức trợ cấp những ngày nghỉ việc đi khám thai theo khoản 2 Điều 59 Luật Bảo hiểm xã hội 2024 với mức hưởng một ngày bằng trợ cấp thai sản một tháng chia cho 24 ngày.

Mức trợ cấp thai sản một tháng theo khoản 1 Điều 59 Luật Bảo hiểm xã hội 2024 bằng 100% mức bình quân tiền lương làm căn cứ đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc của 06 tháng gần nhất trước khi nghỉ việc hưởng chế độ thai sản.

Trợ cấp những ngày nghỉ việc đi khám thai = Số ngày nghỉ x (100% mức bình quân tiền lương làm căn cứ đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc của 06 tháng gần nhất trước khi nghỉ việc đi khám thai/24).

* Trợ cấp một lần khi sinh con

- Mức trợ cấp một lần khi sinh con theo khoản 4 Điều 58 Luật Bảo hiểm xã hội 2024 bằng 02 lần mức tham chiếu tại tháng lao động nữ sinh con (Mức tham chiếu quy định tại Luật Bảo hiểm xã hội 2024 bằng mức lương cơ sở).

Hiện hành, theo Nghị định 73/2024/NĐ-CP quy định mức lương cơ sở là 2.340.000 đồng/tháng.

Như vậy, mức trợ cấp một lần khi sinh con của chị Lan = 02 x 2.340.000 đồng/tháng = 4.680.000 đồng.

* Trợ cấp thai sản trong thời gian sinh con

Đối với lao động nữ sinh con:

Theo khoản 1 Điều 59 Luật Bảo hiểm xã hội 2024 thì trợ cấp thai sản một tháng bằng 100% mức bình quân tiền lương làm căn cứ đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc của 06 tháng gần nhất trước khi nghỉ việc hưởng chế độ thai sản.

Đối với lao động nam đang tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc có vợ sinh con:

(i) Mức hưởng những ngày nghỉ việc khi có vợ sinh con với lao động nam đang tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc (theo khoản 2 và khoản 3 Điều 53 Luật Bảo hiểm xã hội 2024)

+ 05 ngày làm việc;... (chị Lan sinh thường, một con).

Mức hưởng = Số ngày nghỉ x (100% mức bình quân tiền lương làm căn cứ đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc của 06 tháng gần nhất trước khi nghỉ/24).

* Mức hưởng dưỡng sức, phục hồi sức khoẻ sau sinh

- Trong thời gian 30 ngày kể từ ngày hết thời gian nghỉ việc hưởng chế độ thai sản mà lao động nữ chưa phục hồi sức khỏe thì được nghỉ dưỡng sức, phục hồi sức khoẻ (khoản 1, 2 và 4 Điều 60 Luật Bảo hiểm xã hội 2024).

+ 10 ngày đối với lao động nữ sinh một lần từ hai con trở lên;

+ 07 ngày đối với lao động nữ sinh con phải phẫu thuật;

+ 05 ngày đối với trường hợp khác... (Chị Lan sinh thường, một con).

- Mức hưởng cho một ngày nghỉ dưỡng sức, phục hồi sức khỏe sau thai sản bằng 30% mức tham chiếu.

Hiện hành, theo Nghị định 73/2024/NĐ-CP quy định mức lương cơ sở là 2.340.000 đồng/tháng.

Như vậy, mức hưởng cho một ngày nghỉ dưỡng sức, phục hồi sức khỏe sau thai sản = số ngày nghỉ x 30% x 2.340.000 đồng.

Đề xuất tăng thời gian nghỉ thai sản khi sinh con thứ 2 để duy trì mức sinh thay thế - Ảnh: NGUYỄN HIỀN

Đây là hai trong số nhiều chính sách được Bộ Y tế đề xuất đưa vào Luật Dân số nhằm duy trì mức sinh thay thế tại Việt Nam trong bối cảnh mức sinh đang xuống thấp kỷ lục.

Nhiều người cho rằng đề xuất của Bộ Y tế mang tính nhân văn, góp phần nâng cao chất lượng dân số, bảo vệ sức khỏe bà mẹ và trẻ em.

Trao đổi với Tuổi Trẻ, ông Trần Đăng Khoa - phó cục trưởng Cục Bà mẹ và trẻ em, Bộ Y tế - bày tỏ rất đồng tình với việc tăng thời gian nghỉ thai sản cho bà mẹ sau sinh. "Đây là chính sách thiết thực đối với sức khỏe bà mẹ và trẻ em", ông Khoa nhấn mạnh.

Theo ông Khoa, về phương diện sức khỏe người mẹ có điều kiện, thời gian chăm sóc con sẽ góp phần cải thiện sức khỏe cho mẹ và con. Đặc biệt, kéo dài thời gian nghỉ thai sản thêm một tháng cũng giúp bà mẹ thuận lợi trong nuôi con bằng sữa mẹ, có thêm thời gian nghỉ ngơi.

Chia sẻ với Tuổi Trẻ, bác sĩ Mai Xuân Phương, nguyên phó vụ trưởng Vụ Truyền thông - Giáo dục, Tổng cục Dân số, nay là Cục Dân số - Bộ Y tế, cho rằng đề xuất của Bộ Y tế không chỉ liên quan đến quyền lợi của người lao động mà còn tác động trực tiếp đến doanh nghiệp, nền kinh tế.

Theo ông Phương, đối với người lao động, đặc biệt là lao động nữ, chính sách mang lại điều tích cực giúp bảo vệ sức khỏe mẹ và bé.

"Thêm 1 tháng nghỉ thai sản giúp mẹ có thêm thời gian hồi phục thể chất và chăm sóc trẻ, đặc biệt là trong 1.000 ngày đầu đời - giai đoạn vàng cho sự phát triển thể chất và trí tuệ của trẻ. Việc này cũng khuyến khích nuôi con bằng sữa mẹ, tạo tâm lý thoải mái, giảm áp lực khi trở lại làm việc", ông Phương nói.

Đối với doanh nghiệp, ông Phương cho rằng chính sách giúp nâng cao hình ảnh của doanh nghiệp. Các công ty hỗ trợ chế độ thai sản tốt thường thu hút và giữ chân lao động giỏi, nhất là trong các ngành có nhiều nhân sự nữ như giáo dục, y tế, dệt may... từ đó đem lại lợi ích lâu dài cho doanh nghiệp.

Bà Nguyễn Thị Hạnh, chủ tịch Công đoàn Công ty Pearl Global Việt Nam, ủng hộ với đề xuất cho phép lao động nữ khi sinh con thứ hai được kéo dài thời gian nghỉ thai sản thêm 1 tháng.

Theo bà Hạnh, lao động nữ cần được hưởng nhiều chính sách hỗ trợ để nuôi con, đảm bảo cuộc sống. Với khoảng 1.400 nhân sự, trong đó 70% là nữ, bà Hạnh cho biết công nhân luôn muốn có thêm chính sách hỗ trợ như thuê, mua nhà ở xã hội hoặc giảm giá khi mua hàng thiết yếu như dầu ăn, bột giặt, gạo để giảm bớt gánh nặng chi tiêu.

Một gia đình tham gia một ngày hội gia đình ở TP.HCM - Ảnh minh họa: T.T.D.

Tuy nhiên, bên cạnh những tác động tích cực, ông Phương nhận định rằng chính sách tăng thêm 1 tháng nghỉ sẽ khiến lao động bị gián đoạn công việc.

Nghỉ thai sản kéo dài có thể khiến lao động nữ lo lắng về cơ hội thăng tiến, bị thay thế hoặc mất đi các kỹ năng công việc. Thậm chí một số doanh nghiệp có thể ngần ngại tuyển dụng lao động nữ do lo sợ chi phí, thời gian nghỉ dài hơn.

"Doanh nghiệp cũng sẽ chịu gánh nặng tài chính và nhân sự, dù tiền trợ cấp thai sản do quỹ bảo hiểm xã hội chi trả, nhưng doanh nghiệp vẫn chịu áp lực về tái sắp xếp lao động để bù đắp cho người nghỉ dài hơn.

Điều này đặc biệt khó cho doanh nghiệp nhỏ, ít nhân sự dự phòng. Bên cạnh đó, nếu không có kế hoạch tuyển dụng hoặc đào tạo người thay thế tạm thời, công việc có thể bị đình trệ", ông Phương nói.

Trao đổi với Tuổi Trẻ, bác sĩ Phạm Quang Nhật, chuyên gia kế hoạch hóa gia đình, cho rằng: "Phụ nữ được nghỉ thai sản 6 tháng, nhưng có nhiều người không nghỉ đủ vì áp lực kinh tế trong gia đình, nghỉ dài quá sẽ sợ mất việc.

Do đó họ xin đi làm sớm hơn bằng cách chọn gửi con cho ông bà hoặc nhà trẻ. Chính vì vậy, ngoài việc tăng thời gian nghỉ thai sản từ 6 tháng lên 7 tháng, chúng ta cần phải áp dụng thêm nhiều chính sách phúc lợi xã hội khác".

Ông Phương cho rằng đề xuất của Bộ Y tế mang tính nhân văn, góp phần nâng cao chất lượng dân số và bảo vệ sức khỏe bà mẹ, trẻ em.

Tuy nhiên để chính sách này thực sự hiệu quả, cần hỗ trợ tài chính để lao động nữ không phải quay lại làm việc sớm vì áp lực kinh tế. Thúc đẩy bình đẳng giới, khuyến khích cả cha và mẹ cùng tham gia nuôi con.

Nam giới chia sẻ trách nhiệm qua các chính sách nghỉ thai sản cho cha, tạo sự cân bằng giới. Phát triển dịch vụ công về chăm sóc trẻ nhỏ để giảm gánh nặng cho phụ nữ.

"Để đảm bảo tính khả thi, chúng ta cũng cần tính toán phương án hỗ trợ doanh nghiệp bằng chính sách giảm thuế, hỗ trợ quỹ bảo hiểm xã hội. Bên cạnh đó, có thể xây dựng lộ trình phù hợp, có thể thử nghiệm ở một số khu vực trước khi mở rộng toàn quốc", ông Phương nói.

Ảnh minh họa: NGỌC PHƯỢNG

Trao đổi với Tuổi Trẻ, bà Trần Thu Phương - phó trưởng Ban Tuyên giáo nữ công, Tổng liên đoàn Lao động Việt Nam - bày tỏ liên đoàn luôn ủng hộ những chính sách Bộ Y tế đang đề xuất để duy trì mức sinh thay thế.

"Cơ quan soạn thảo cần có sự tính toán đồng bộ của các văn bản luật vì Luật Bảo hiểm xã hội 2024 sẽ có hiệu lực từ 1-7-2025", bà Phương nói.

Bà Phương cũng cho rằng cần có nhiều giải pháp, chính sách khuyến khích người lao động lập gia đình như đề nghị nghiên cứu tăng tuổi con khi bị bệnh lên đến dưới 16 tuổi (theo Luật Trẻ em, trẻ em là người dưới 16 tuổi) để cha mẹ được hưởng chế độ ốm đau.

Cơ quan chức năng nghiên cứu giảm điều kiện thời gian đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc từ 6 tháng xuống 3 tháng trong vòng 12 tháng liền kề trước khi sinh con, mang thai hộ, nhờ mang thai hộ hoặc nhận con nuôi dưới 6 tháng tuổi.

Đề nghị nghiên cứu tăng số lần khám thai cho lao động nữ tối thiểu 9 lần vì thực tế bác sĩ thường hẹn tái khám sau 30 ngày.

Các trường hợp có chỉ định của người hành nghề trong cơ sở khám chữa bệnh, người lao động có thể khám thai nhiều hơn 9 lần để đảm bảo thai nhi phát triển bình thường thay vì quy định tối đa 5 lần, mỗi lần không quá 2 ngày theo Luật Bảo hiểm xã hội 2024.

Lao động nam được tăng số ngày nghỉ tối thiểu khi vợ sinh con thông thường, sinh đôi trở lên hay sinh con phải phẫu thuật và nới rộng thời gian nghỉ ngoài 6 tháng thay vì trong vòng 60 ngày để cha cùng gánh vác trách nhiệm chăm con...

Ảnh minh họa

Theo ông Lê Thanh Dũng, cục trưởng Cục Dân số (Bộ Y tế), nhiều nghiên cứu hiện nay cũng chỉ ra rằng mong muốn có hai con trong mỗi gia đình vẫn đang phổ biến nhưng không phải cặp vợ chồng nào cũng thực hiện được mong muốn đó. Các yếu tố trong cuộc sống chi phối rất nhiều đến quyết định sinh con của người dân.

Theo kinh nghiệm quốc tế cho thấy về mức sinh có 55 chính phủ có chính sách tăng mức sinh, 19 chính phủ tập trung vào duy trì mức sinh hiện tại.

Trong đó nhóm biện pháp chính là cải thiện chế độ nghỉ thai sản, chế độ cha nghỉ chăm con, chế độ nghỉ phép không lương được đảm bảo công việc, thời gian làm việc ngắn hơn hoặc bán thời gian;

Thưởng cho việc sinh con, ưu đãi thuế, trợ cấp bằng tiền mặt hằng tháng, hỗ trợ thuê nhà, mua nhà ở; tăng tính sẵn có của các dịch vụ chăm sóc trẻ em, hỗ trợ chi phí chăm sóc trẻ em; cải thiện hỗ trợ của Nhà nước trong thụ tinh ống nghiệm, quy định bảo hiểm hiếm muộn...

Với bài học kinh nghiệm rút ra từ hầu hết các nước có mức sinh thấp hiện nay, khi đã đạt mức sinh thay thế, từ góc nhìn của nhà quản lý, ông Dũng cho rằng cần và ngay lập tức linh hoạt về chính sách, biện pháp can thiệp đối với mức sinh nhằm ngăn chặn việc mức sinh giảm xuống thấp hoặc quá thấp.

Bên cạnh đó, mong muốn có hai con trong mỗi gia đình người Việt hiện nay vẫn đang phổ biến. Vì vậy đây sẽ là thời cơ quan trọng, cần tận dụng để duy trì mức sinh thay thế.

"Chúng ta cần có những đột phá trong chính sách kinh tế, xã hội, dân số và gia đình để có thể ngăn chặn giảm sâu, kéo dài, giữ được mức sinh thay thế, ngăn chặn suy thoái lao động, suy thoái dân số, suy giảm tăng trưởng kinh tế", ông Dũng nhấn mạnh.

Dự kiến Quốc hội sẽ thông qua Luật Dân số trong năm 2025.

Trong dự thảo Luật Dân số, Bộ Y tế đề xuất không kỷ luật đảng viên sinh con thứ 3 trở lên và hàng loạt chính sách khác. Hiện Bộ Y tế đang tiếp tục đề xuất tăng thời gian nghỉ thai sản cho phụ nữ sinh con thứ 2.